خبرگزاری میزان- ازدواج، به‌عنوان سنگ‌بنای اصلی تشکیل خانواده و یکی از نهاد‌های بنیادین جامعه، نقشی فراتر از پیوندی عاطفی میان دو فرد ایفا می‌کند.
این نهاد مقدس، در حقیقت، ستون فقرات ساختار اجتماعی است که کارکرد‌های حیاتی متعددی را بر عهده دارد. ازدواج بستری برای تربیت نسل آینده، انتقال ارزش‌ها و فرهنگ، ایجاد شبکه‌های حمایتی عاطفی و اجتماعی، و تامین ثبات و امنیت روانی برای اعضای خود فراهم می‌آورد.
خانواده‌های مستحکم و سالم؛ محصول ازدواج‌های آگاهانه و پایدار
خانواده‌های مستحکم و سالم، که اغلب محصول ازدواج‌های آگاهانه و پایدار هستند، به‌عنوان سلول‌های سالم بدن جامعه عمل کرده، سلامت روانی و اجتماعی را افزایش داده و زمینه‌ساز توسعه پایدار در ابعاد اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی می‌شوند. بنابراین، ترویج و تقویت این نهاد، نه‌تنها یک انتخاب فردی، بلکه یک ضرورت اجتماعی برای پویایی و بقای جامعه است.
با این حال، پیچیدگی‌های زندگی مدرن، تغییر نقش‌های اجتماعی، افزایش سطح توقعات و مواجهه با چالش‌های نوپدید، ازدواج را به پیمانی تبدیل کرده که صرفاً اتکا بر عواطف و احساسات اولیه برای تضمین موفقیت و پایداری آن کافی نیست. اینجاست که آگاهی حقوقی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی یک ازدواج مسئولانه و آگاهانه، اهمیت خود را به‌طور فزاینده‌ای آشکار می‌سازد.
ضرورت آگاهی زوجین از حقوق و تکالیف قانونی خود در زندگی مشترک
متاسفانه، در بسیاری از موارد، زوجین پیش از ورود به این پیمان مقدس، شناخت کافی از حقوق و تکالیف قانونی خود در قبال یکدیگر، فرزندان و حتی در مواجهه با مسائل مالی و اقتصادی مشترک (از جمله مهریه، نفقه، جهیزیه و ارث) ندارند. این جهل حقوقی می‌تواند در بهترین حالت به سوءتفاهم و تنش منجر شود و در بدترین حالت، در هنگام بروز اختلافات جدی یا تصمیم به جدایی، زمینه‌ساز تضییع حقوق یکی از طرفین، طولانی‌شدن و پیچیده‌شدن فرآیند‌های قضایی، افزایش تنش و آسیب‌های روانی عمیق‌تر شود.
آگاهی از قوانین مربوط به نکاح، طلاق، حضانت، ملاقات فرزند و نحوه اثبات ادعا‌ها در دادگاه، نه تنها ابزاری برای حمایت از فرد در مواقع بحرانی، بلکه عاملی برای شفافیت، پیش‌بینی‌پذیری و ایجاد انتظارات واقع‌بینانه در طول زندگی مشترک است.
شروط ضمن عقد چیست؟
در این میان، شروط ضمن عقد (یا شروط پیش از عقد) به‌عنوان مکانیسمی هوشمندانه و پیشگیرانه در حقوق خانواده (به‌ویژه در نظام حقوقی ایران که بر پایه فقه امامیه است)، نقشی کلیدی و انکارناپذیر در تکمیل این چتر حمایتی حقوقی ایفا می‌کنند. این شروط، که در زمان انعقاد عقد نکاح و با توافق طرفین به متن عقدنامه افزوده می‌شوند، به زوجین این امکان را می‌دهند که ضمن احترام به چارچوب‌های قانونی و شرعی ازدواج، توافقات خاص و شخصی‌سازی‌شده‌ای را برای تنظیم روابط خود و پیش‌بینی شرایط آینده وضع نمایند.
اهمیت این شروط در چند محور اصلی قابل تبیین است:
۱- انعطاف‌پذیری و شخصی‌سازی: قوانین خانواده، قواعدی عام هستند. شروط ضمن عقد به زوجین اجازه می‌دهد تا این قواعد کلی را با توجه به شرایط خاص زندگی، ارزش‌ها، اهداف و نیاز‌های منحصر‌به‌فرد خود تعدیل یا تکمیل کنند.
۲- پیشگیری از اختلافات: بسیاری از مشاجرات آینده با پیش‌بینی و توافق بر سر مسائل حساس در ابتدای راه قابل پیشگیری است. شروطی مانند تعیین محل سکونت، نحوه مشارکت در هزینه‌ها، حق ادامه تحصیل یا اشتغال (به‌ویژه برای زنان)، نحوه مدیریت دارایی‌ها، یا حتی شرایط خاص برای طلاق (مثل وکالت در طلاق برای زن تحت شرایط مشخص) می‌توانند از بروز اختلافات دامنه‌دار در آینده جلوگیری کنند.
۳- تامین امنیت و حمایت حقوقی: شروطی مانند وکالت بلاعزل زن در طلاق (تحت شرایطی مانند ترک زندگی، عدم پرداخت نفقه، اعتیاد، سوءرفتار یا حبس طولانی مدت مرد)، یا شرط نصف دارایی (در صورت طلاق) می‌توانند ضمانت اجرای قوی‌ای برای حمایت از حقوق زن در شرایط دشوار فراهم آورده و قدرت چانه‌زنی او را افزایش دهند.
۴- شفافیت و ایجاد انتظارات واقعی: مذاکره و توافق بر سر شروط، مستلزم گفت‌وگوی صریح و شفاف زوجین درباره مسائل مهم زندگی آینده است. این فرآیند به خودی‌خود باعث روشن‌شدن انتظارات و کاهش فاصله بین تصورات طرفین می‌شود.
۵- کاهش بار سیستم قضایی: حل و فصل اختلافات خانوادگی در دادگاه‌ها، فرآیندی طولانی، پرهزینه و روان‌خراش برای طرفین و بار سنگینی برای سیستم قضایی است. شروط شفاف ضمن عقد می‌توانند با تعیین راه‌حل‌های توافقی از پیش، از مراجعه به دادگاه یا حداقل ساده‌تر کردن روند حل اختلاف جلوگیری کنند.
زوجین در تعیین شروط ضمن عقد باید به موارد حقوقی توجه داشته باشند و با مهمترین شروطی که موجب فسخ عقد نکاح می‌شود، آشنایی داشته باشند.
حمیدرضا بوالحسنی معاون قضایی دادگستری استان لرستان در رابطه با موضوع شروط ضمن عقد نکاح و انواع آن در گفت‌و‌گو با میزان، اظهار کرد: عقد نکاح هم مانند سایر عقود دیگرمی‌تواند متضمن شروطی ضمن خودش باشد. وقتی ما شرط را که فرعی است، ضمن قرارداد اصلی می‌آوریم برای این است که به آن قرارداد اعتبار بدهیم. اگر چه نکاح یک قراردادغیرمالی است، اما قانون‌گذار آن را به عنوان عقد نکاح پذیرفته است. جالب است بدانید که در سیستم‌های حقوقی ایران و حتی دنیا قانون‌گذار تعریفی از عقد نکاح ارائه نکرده است و علت این امر شاید این باشد که ارائه تعریفی جامع و کامل در این رابطه صعب و سخت است.
در قانون بسیاری از کشور‌ها عقد نکاح موقت پذیرفته نشده است
در قانونی که ما داریم عقد نکاح به دو صورت دائم و موقت پذیرفته شده است. در سیستم قانونی کشور‌های دیگر و حتی کشور‌های اسلامی غیر امامیه نکاح موقت مورد پذیرش قرار نگرفته است.
شروط صحیح و شروط باطل در عقد نکاح کدامند؟
در عقد نکاح هم مثل سایر عقود، می‌توانیم شروطی را درج کنیم. این شروط به دو گروه شروط صحیح و شروط باطل تقسیم می‌شوند. شروط صحیح شامل شرط صفت، نتیجه و فعل در تمام عقود وجود دارند و در عقد نکاح هم می‌توانند آورده شوند فقط در برخی موارد ضمانت اجرا‌های عمل به این شروط متفاوت است. به عنوان مثال در شرط صفت، اگر بعضی از صفات زوجین در زمان عقد نکاح شرط شود و بعد از عقد، آن صفت در هرکدام از طرفین وجود نداشته باشد، موجب فسخ نکاح می‌شود. از جمله مواردی که می‌تواند موجب فسخ نکاح شود، شرط صفت است.
آیا فروش اموال توسط مرد در شرایطی که زن دارای حق وکالت در آنهاست، موجب ابطال عقد نکاح می‌شود؟
بحث شرط نتیجه که شامل نتیجه یک عمل حقوقی در عقد می‌شود، نیز می‌تواند در عقد نکاح وجود داشته باشد. به عنوان مثال زوجین در عقد نکاح شرط می‌کنند که زن می‌تواند حق خرید یا فروش خانه، ماشین یا اموال مرد را داشته باشد. تخلف از این شرط در عقود عادی منجر به فسخ عقد می‌شود، اما در عقد نکاح چنانچه مرد از این شرط تخلف کند و بدون وکالت زن اقدام به خرید و فروش اموال کند، به دلیل اهمیت عقد نکاح، زن فقط می‌تواند طلب خسارت کند و امکان فسخ قرارداد عقد وجود ندارد.
شرط صحیح دیگری که ما در سایر عقود و حتی در عقد نکاح انجام می‌دهیم، شرط فعل است، این شرط شامل فعل مثبت یا منفی می‌شود که ترک فعل در هر صورت توسط قانون‌گذار مورد تاکید قرار گرفته است. به عنوان مثال طرفین شرط می‌کنند که مرد برای زن خانه یا ماشین تهیه کند، یا مرد در شغل خاصی فعالیت داشته باشد، هرکدام از این موارد شرط فعل است.
در رابطه با ترک فعل نیز در قواعد عمومی هرگاه شخص مرتکب ترک فعل شود ابتدا باید او را به انجام فعل مکلف کرد و در صورت تداوم ترک فعل منجر به فسخ قرارداد می‌شود. اما در عقد نکاح این ضمانت اجرا متفاوت است و فقط می‌تواند شامل مطالبه خسارت از مشروطه‌له باشد و موجب فسخ نکاح نمی‌شود.
شروط باطل غیرمبطل در عقد نکاح
شروط باطل غیرمبطل از انواع دیگر شروط در عقد هستند. این شروط به معنای شروطی است که خود این شروط باطل هستند، اما به ماهیت عقد خللی وارد نمی‌کنند. این شروط خودشان به چند نوع تتقسیم‌بندی می‌شوند.
شرط غیرمقدور: مثلا شخصی شرط می‌کند طی دو روز به صورت پیاده از شهرستان خرم‌آباد به شهرستان تهران برود. این شرط غیر مقدور است، اما باعث باطل شدن عقد نکاح نمی‌شود.
شرط بی‌فایده: شامل شروطی می‌شود که از نظر عقلایی منفعت و سودی نداشته باشد. این شرط هرچند شرط باطلی است، اما عقد نکاح را باطل نمی‌کند.
شرط نامشروع: به معنای شرط بر خلاف قانون یا نظم عمومی است، چون خود عقد نکاح به منظور تحقق نظم و امنیت عمومی انجام می‌شود. به عنوان مثال اگر در عقد نکاح شرط شود که زوج، زن دیگری اختیار نکند یا به منزل همسر اول خود نرود، این شروط به خودی خود باطل هستند، اما موجب باطل شدن عقد نکاح نمی‌شوند.
آیا عدم پرداخت نفقه زوجه توسط زوج باعث ابطال عقد نکاح می‌شود؟
در عقد نکاح به ویژه نکاح دائم، پرداخت نفقه همسر یک الزام قانونی است، پس زوجین در عقد نکاح دائم نمی‌توانند شرط کنند که زن نفقه تعلق نگیرد. اگر چنین شرطی لحاظ شود، این شرط باطل است امام عقد نکاح را باطل نمی‌کند.
چه شروطی عقد نکاح را باطل می‌کند؟
هدف از ازدواج برقراری رابطه زوجیت است، در صورتی که زوجین شرط کنند که ازدواج بدون برقراری رابطه زوجیت باشد، این شرط باطل است و موجب باطل شدن عقد می‌شود.
در نتیجه، درک اهمیت بنیادین ازدواج برای سلامت جامعه، لزوم همراه‌سازی این نهاد حیاتی با آگاهی حقوقی عمیق را غیرقابل انکار می‌سازد. این آگاهی، تنها محدود به دانستن قوانین موجود نیست، بلکه شامل شناخت ابزار‌های حقوقی پیشگیرانه و حامی، به‌ویژه شروط ضمن عقد، می‌شود.
ترویج فرهنگ مشاوره حقوقی پیش از ازدواج و تشویق زوجین به گفت‌وگوی صریح و تنظیم شروط منصفانه و شفاف در عقدنامه، نه‌تنها گامی اساسی برای تحکیم بنیان خانواده‌ها و کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از طلاق‌های پرتنش است، بلکه سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای برای تضمین حقوق فردی، ایجاد روابط مبتنی بر احترام متقابل و در نهایت، ساختن جامعه‌ای با خانواده‌های مستحکم‌تر و انسانی‌تر محسوب می‌شود.
آگاهی از حقوق و استفاده هوشمندانه از مکانیسم شروط پیش از عقد، سپری محکم در برابر توفان‌های احتمالی آینده و تضمین‌کننده حقوق زوجین در زندگی مشترک است.
